Επιθετικότητα

«Εκδηλώσεις επιθετικής συμπεριφοράς»

1. Παιδική Επιθετικότητα

Τα παιδιά της πρώτης σχολικής ηλικίας είναι μικρά ζωηρά πλάσματα, που η σωματική και η ψυχοκινητική τους κατασκευή, με τις αυξημένες κινητικές δυνατότητες και ανάγκες, τα οδηγεί συχνά, σε εκρηκτικές ή ζωηρές ενέργειες.

Πολλοί ενήλικοι, σπεύδουν να χαρακτηρίσουν την ενεργητικότητα των παιδιών ως «επιθετικότητα» και να τους κρεμάσουν την ταμπέλα «τα κακά παιδιά». Τα πράγματα όμως δεν είναι τόσο απλά. Εμείς οι μεγάλοι, που κρίνουμε την συμπεριφορά των παιδιών μας, ξεχνάμε πως υπήρξαμε κι εμείς κάποτε παιδιά. Παράλληλα, έχουμε κοινωνικοποιηθεί και συμμορφωθεί με τους κοινωνικούς κανόνες και νόμους. Έχουμε κατανοήσει πως για να ζήσουμε αρμονικά με τους άλλους πρέπει να σεβαστούμε τα δικαιώματα τους. Γι’ αυτό το λόγο, σε αντίθεση με τα παιδιά, προσπαθούμε να συγκρατούμε και να ελέγχουμε τον εαυτό μας, τις κρίσεις του θυμού και της οργής μας. Αντίθετα, τα παιδιά δεν έχουν πλήρως κοινωνικοποιηθεί. Δεν έχουν αποκτήσει την αίσθηση ότι οι ενέργειες τους μπορεί να πληγώσουν τους άλλους. Όσο μεγαλώνουν και κοινωνικοποιούνται, μειώνεται η παρεξηγημένη «ενεργητικότητα» τους. Με άλλα λόγια, η επιθετικότητα είναι μια φυσιολογική αντίδραση της παιδικής ηλικίας. Τα παιδιά διεκδικούν και αγωνίζονται να διατηρήσουν τα δικαιώματα τους με τον τρόπο που ξέρουν, την φωνή ή το βίαιο ξέσπασμα. Κάποιοι μπορεί να ονομάσουν αυτό τον τρόπο «επιθετικό», άλλοι «διεκδικητικό» ή «αγωνιστικό». Στην πραγματικότητα, για να χαρακτηρίσουμε ένα παιδί ως επιθετικό θα πρέπει να λάβουμε υπόψη μας:

1) την διάρκεια της επιθετικής συμπεριφοράς του παιδιού,

2) την ηλικία και το φύλο του παιδιού,

3) το βαθμό της εχθρότητας προς τους άλλους,

4) την δυνατότητα του παιδιού να ελέγχει τον εαυτό του και τις εκρήξεις οργής του.

Έτσι, η προβληματική επιθετική συμπεριφορά ενός παιδιού είναι αυτή που διαρκεί πολύ καιρό, περιέχει τα στοιχεία της παράλογης εχθρότητας, του μίσους και της εκδίκησης ή της σκληρότητας απέναντι στους άλλους ανθρώπους (ή τα ζώα) και δεν ελέγχεται εύκολα από το παιδί, σε σημείο που δεν μπορεί να σταματήσει να προκαλεί πόνο στους γύρω του, καθώς και στον εαυτό του καμιά φορά. Η ειδοποιός διαφορά ανάμεσα στην απλή επιθετική συμπεριφορά (αντίδραση) και την προβληματική, είναι η έννοια του μίσους και της εκδίκησης που τρέφει το παιδί για τα «θύματα» του.

Η επιθετικότητα αναφέρεται σε όλες τις μορφές διεκδικητικής – αγωνιστικής προσπάθειας και σε όλες τις ενέργειες που αποσκοπούν στην άσκηση ελέγχου επάνω στο περιβάλλον του ατόμου. Τα επιθετικά παιδιά είναι συνήθως:

1. Ανυπάκουα

2. Αρνητικά

3. Δείχνουν απάθεια

4. Έχουν προκλητική συμπεριφορά προς τα άτομα εξουσίας

2. Αιτίες και μορφές της παιδικής επιθετικότητας

Τα αίτια της αντικοινωνικής συμπεριφοράς μπορεί να είναι ενδογενή, συνέπεια περιβαλλοντικών επιδράσεων ή συνδυασμός των παραπάνω.

Πιο συγκεκριμένα, η επιθετικότητα των παιδιών μπορεί να οφείλεται:

1. Στις υπερβολικές στερήσεις και απαγορεύσεις που τους επιβάλλουν οι γονείς, οι δάσκαλοι, οι συνομήλικοι. Τα συνεχή «μη» και «όχι» μπορεί να προκαλέσουν ψυχική αναστάτωση και απογοήτευση στα παιδιά ιδίως όταν νιώθουν πως δεν μπορούν να εκπληρώσουν ένα όνειρο τους, μια επιθυμία τους. Αυτή η απογοήτευση, μπορεί να πυροδοτήσει την έκρηξη τους, την βίαιη αντίδραση τους.

Παράδειγμα: ένα παιδί που εμποδίζεται συνεχώς από τους γονείς του να κάνει ποδήλατο ή να παίξει μπάλα γιατί πρέπει να διαβάζει διαρκώς, ίσως μια μέρα αντιδράσει βίαια προς τους γονείς του ή τους δασκάλους του γιατί τους θεωρεί «πηγή της δυστυχίας του».

2. Οι κακοτυχίες και οι δυσκολίες της ζωής μπορεί να ωθήσουν ένα παιδί στην εκδήλωση επιθετικής συμπεριφοράς. Όταν το παιδί αγωνίζεται σκληρά να τα καταφέρει στο σχολείο χωρίς όμως αποτέλεσμα, τότε απογοητεύεται. Η απογοήτευση συχνά μετατρέπεται σε ανυπακοή, λεκτική και σωματική επιθετικότητα προς τους δασκάλους και τους γονείς, γιατί πυροδοτούν την δυστυχία του. Η δυστυχία γεννάει βία και αυτό γιατί τα παιδιά έχουν ανάγκη οι γύρω τους να τα προσέξουν και να τα αγαπήσουν ξανά. Με τα χτυπήματα, τις βρισιές, τις φωνές και την προκλητική συμπεριφορά είναι σαν να φωνάζουν: «πρόσεξε με, υπάρχω και σε έχω ανάγκη».
3. Παραμέληση, υψηλές προσδοκίες, απόρριψη, ανταγωνιστικότητα που ξεκινάει από τους ίδιους του γονείς μπορεί να οδηγήσουν ένα παιδί σε βίαιο ξέσπασμα οργής και θυμού (τίποτα δεν τελειώνεις σωστά, Ο Νίκος είναι πιο καλός μαθητής από σένα κτλ). Η στέρηση της προσοχής και της αγάπης των γονιών γεννά σε ορισμένα παιδιά εσωτερική ανασφάλεια και δυστυχία. Έτσι, προσπαθούν να ξανακερδίσουν την αγάπη και την προσοχή των γονιών τους προβαίνοντας σε βίαιες ενέργειες που θα μονοπωλήσουν το ενδιαφέρον τους. Οι γονείς αντιδρούν αμέσως από ανησυχία για την εξέλιξη του φαινομένου αλλά συχνά και από φόβο του «τι θα πει ο κόσμος». Με αυτόν τον τρόπο, τα παιδιά αντιλαμβάνονται πως υιοθετώντας την τακτική της «έκρηξης» κερδίζουν αυτό που θέλουν και έτσι, όποτε νιώθουν πως χάνουν την γονική προσοχή και αγάπη την εφαρμόζουν.
4. Τα παιδιά μαθαίνουν να φέρονται επιθετικά παρατηρώντας και αντιγράφοντας την συμπεριφορά μας. Αν εμείς είμαστε αυστηροί, επικριτικοί και χρησιμοποιούμε την σωματική τιμωρία για να λύσουμε τα προβλήματα μας, συνήθως, το μόνο που καταφέρνουμε είναι να μάθουμε τα παιδιά μας να φέρονται βίαια. Αν για παράδειγμα τιμωρήσουμε το παιδί μας με ξύλο επειδή το ίδιο χτύπησε τον αδερφό του, τότε απλώς του επιβεβαιώνουμε την ιδέα ότι «η βία είναι δύναμη, εξουσία, υπεροχή». Η βία φέρνει βία – δεν λύνει το πρόβλημα της επιθετικότητας, ούτε θεραπεύει την αιτία της που είναι η στέρηση της αγάπης – προσοχής ή το χαμένο όνειρο των παιδιών (ματαίωση). Το ξύλο ή η σωματική τιμωρία, φέρνει νέα αναστάτωση, πλήγμα στην αυτοπεποίθηση του παιδιού, και νέα έκρηξη.
5. Η τηλεόραση και τα ηλεκτρονικά παιχνίδια με την αλόγιστη προβολή επιθετικών ηρώων και προτύπων. Για να αποφύγουμε την υπερβολική εξάρτηση των παιδιών μας από την τηλεόραση και την πιθανή της επίδραση στις επιθετικές ενορμήσεις των παιδιών, ας κάνουμε μια επιλογή προγραμμάτων και παρακολουθώντας τα μαζί τους ας καταδικάσουμε την βία, όπου αυτή εμφανίζεται.

Οι βασικές μορφές επιθετικής συμπεριφοράς είναι:

1. Αγενής συμπεριφορά
2. Αδιάφορη στάση προς το σχολείο και τις υποδείξεις των γονιών
3. Καταστροφικότητα
4. Άσχημη γλώσσα
5. Εκρήξεις οργής
6. Μίσος
7. Θεατρική μονοπώληση της προσοχής των άλλων.

Σε πολλές περιπτώσεις η ανάρμοστη συμπεριφορά του επιθετικού παιδιού επεκτείνετε και μέσα στην τάξη, όπου η ανία, η έλλειψη κινήτρων για μάθηση, η έλλειψη ενδιαφέροντος για κάποια μαθήματα, ειδικές ανάγκες του παιδιού ή/και μαθησιακές δυσκολίες όπως και η πίεση των συνομηλίκων μπορεί να το οδηγήσουν σε αντικοινωνικές συμπεριφορές με δυσάρεστες συνέπειες κυρίως για το ίδιο.

3. Πρακτικές συμβουλές για γονείς

1. Όρια και κανόνες
2. τεχνική διακοπής ενίσχυσης (απομάκρυνση από την πηγή της απόλαυσης του παιδιού)
3. σπάστε την αλυσίδα: περιορισμός (παρεμπόδιση επιθυμίας) – θυμός – επιθετικότητα
4. Αγνοούμε την επιθετική συμπεριφορά - δείχνουμε προσοχή μόνο όταν το παιδί συνεργάζεται – υπακούει στους κανόνες και τα θεσπισμένα όρια
5. Χρήση παιχνιδιών/βιβλίων/δραστηριοτήτων/συζητήσεων που προωθούν την διαχείριση του θυμού, την συνεργασία, την έκφραση των συναισθημάτων και όχι τον ανταγωνισμό.
6. Αν το παιδί σας αρνείται να συμμορφωθεί σε αυτό που του ζητάτε τότε σας προτείνω τα ακόλουθα: α) Επιμείνετε σε αυτό που ζητάτε, β) Παραμείνετε ήρεμοι και ευγενικοί, γ) Γνωστοποιήστε του τους κανόνες και τις προσδοκίες σας με σαφή τρόπο και εξηγήστε του την αντίθεση που υπάρχει ανάμεσα στις προσδοκίες σας και την συμπεριφορά του, δ) Υπενθυμίστε του τις συνέπειες της αντικοινωνικής του συμπεριφοράς, ε) Επιτρέψτε του να επιλέξει ανάμεσα στην συνέπεια ή στην τροποποίηση της συμπεριφοράς του, ζ) Αποφύγετε τις συναισθηματικές αντιδράσεις – τα επιθετικά παιδιά θα πετύχουν τον σκοπό τους αν καταφέρουν να σας νευριάσουν. Αντί αυτού, εκλογικεύστε την κατάσταση και συμπεριφερθείτε ως ο ενήλικας της κατάστασης, η) Χρησιμοποιήστε ένα σύστημα ανταμοιβών για τον έλεγχο της συμπεριφοράς του παιδιού.
7. Συνεργασία μεταξύ δασκάλου και γονιού (κοινή και ενιαία τακτική).
8. Αποφυγή σωματικής τιμωρίας και επικέντρωση στην συζήτηση (συνέπειες επιθετικής συμπεριφοράς στους ίδιους και στους γύρω τους)
9. Απομάκρυνση από την εστία της έντασης (για να ηρεμίσουν)
10. Αν επιβληθεί τιμωρία, καλό θα ήταν να συνοδεύεται πάντα από συζήτηση και εξήγηση για τους λόγους που επιβλήθηκε. Η τιμωρία καλό θα ήταν να επικεντρώνεται σε μικρή στέρηση προνομίων και να είναι άμεση, έτσι ώστε το παιδί να συνειδητοποιήσει πως η τιμωρία είναι συνέπεια της επιθετικής του συμπεριφοράς και όχι επειδή δεν το αγαπάμε γενικά. Ας αποφύγουμε επίσης τις απειλές ή τις αναβολές της τιμωρίας γιατί έτσι παρατείνουμε τον φόβο και την αγωνία του παιδιού.
11. Εξηγούμε στα παιδιά πόσο πιο όμορφη είναι η ζωή μας και η καθημερινότητα μας όταν είναι ήρεμα.

6. Για το τέλος…

Όλα τα παραπάνω είναι κάποιες φορές δύσκολο να εφαρμοστούν σε μια πιεστική και αγχωτική καθημερινότητα που απλά συχνά προσπαθούμε να επιβιώσουμε. Όμως μπορούμε να κάνουμε ένα βήμα τη φορά, για να βοηθήσουμε τα παιδιά μας κάθε φορά που αντιμετωπίζουν μια ψυχική σύγκρουση που οδηγεί σε βίαιο ξέσπασμα. Τους το οφείλουμε ως γονείς – το αξίζουν. Ας είμαστε λοιπόν στοργικοί και διαλλακτικοί, όσο μπορούμε, ώστε να λύνουμε ειρηνικά τις διαφορές μας. Ας προσπαθούμε να καλλιεργούμε το έδαφος, έτσι που να μην προκαλούμε στα παιδιά μας απογοητεύσεις ή αισθήματα κατωτερότητας, που ανάβουν το φυτίλι της επιθετικότητας τους. Η ανώφελη πίεση μας να πετύχουν πράγματα που δεν μπορούν, οι υπερβολικές μας προσδοκίες για τις επιδόσεις τους, οι απαγορεύσεις, οι συγκρίσεις, οι αποδοκιμασίες και οι χαρακτηρισμοί, μπορεί να οδηγήσουν το παιδί σε σκληρότητα ή εχθρότητα απέναντι στις πηγές του άγχους τους (το σχολείο, τους συμμαθητές, εμάς τους ίδιους). Επίσης, πρέπει να είμαστε προσεχτικοί στο θέμα της ανατροφής και των πρότυπων που θέλουμε να περάσουμε στα παιδιά μας. Χαλιναγωγώντας τον δικό μας επιθετικό εαυτό αποφεύγουμε να δούμε μια μέρα τον κακό και βίαιο εαυτό μας μέσα στους «καθρέφτες» που εμείς μεγαλώσαμε. Ένας στοχαστής σημείωσε κάποτε:

Αν τιμωρούμε τα παιδιά μας, τα μαθαίνουμε να τιμωρούν

Αν τα κριτικάρουμε, τα μαθαίνουμε να κριτικάρουνε

Αν τους δείχνουμε πως τα καταλαβαίνουμε,

τα μαθαίνουμε να καταλαβαίνουν τους άλλους.

Η γονεική αγάπη και κατανόηση απέναντι στα παιδιά καθώς και η καλλιέργεια, μέσα στην οικογενειακή ζωή του σεβασμού και της αγάπης για τους συνανθρώπους, είναι ο καλύτερος τρόπος για την μείωση της επιθετικής συμπεριφοράς των παιδιών και της ήρεμης οικογενειακής ζωής.